Een oude studie.
Mijn jongste zoon was net drie dagen
geleden zes jaar geworden; zelf tuimelde ik voor de vierde keer de dubbele
cijfers in en ’t was de zevende dag van de week, zaterdag, de Joodse sabbath,
een dag van rust en berusting en het was dié dag in 1996, het was op dié
achttiende mei dat in Ramot Schawim, een klein dorpje in Israël, de
achterkleinzoon van Rabbi Zvi Hirsch Kalisch, na een onstuimig leven de van
oorsprong Heinz Josef Foerder stierf en in dat
jaar, en ook de jaren daarvoor en daarna had ik, zelfs niet als
schaakliefhebber, geen flauw benul van zijn bestaan gehad.
Het
is ruim zeventien jaar later. Tijdens het surfen op ebay tref ik een paar
schaaknotatievelletjes aan: het opschrift intrigeert mij en ik lees snel: een
voor mij leesbare (“Latijnse”) notatie, erboven onleesbare namen, maar links van een schaakachtig embleem prijkt er
de titel “Palestine Chess Federation” en TEL-AVIV, aan de rechterkant
Hebreeuwse letters en ik trek de logische conclusie dat daar hetzelfde, in
andere letters, staat en impulsief: het geheel wekt zó mijn nieuwsgierigheid
dat ik er een ferm bod op doe: enkele uren later blijkt dat ik de veiling heb
gewonnen: de drie velletjes komen vanuit het Midden Oosten mijn kant op.
Op 7 juni 1909 werd in het toen Duitse
Breslau, het tegenwoordig Poolse Wrocław, Heinz Josef (andere bronnen vermelden
als tweede naam Joachim) Foerder geboren en enkele jaren later, rond zijn
negende jaar, leerde hij schaken van een verre oom, een advocaat in Berlijn.
Breslau telde toen, in de jaren twintig, twee grote schaakverenigingen: de
Breslauer Schachverein Andersen, die slechts een paar Joodse leden had en
Morphy, een tamelijk armlastige vereniging die geen voldoende middelen had om
eigen schaaknotatieformulieren te laten drukken en het moest doen met goedkope,
naamloze velletjes en waar bijna alleen Joden speelden; Heinz meldde zich net
voor zijn veertiende verjaardag, in april 1923, als jeugdig lid bij de laatste aan.
Na
twee weken valt een stevige enveloppe door de brievenbus: Israëlisch postzegels
verraden de herkomst en ik maak voorzichtig open. Behoedzaam haal ik de
notatievelletjes er uit, alsof het peperdure documenten zijn en bestudeer ze:
ontdek al spoedig een jaartal: 1938, en dan de maand waarin de partijen werden
gespeeld: twee in oktober, één in november, drie partijen, gespeeld om en nabij
de datum van die afschuwelijke nacht in Duitsland; ik graaf in mijn geheugen:
de nacht van negen op tien november: kristalnacht.
Al in een vroeg stadium boekte Foerder
het ene succes na het andere en werd in enkele jaren bij zijn club Morphy de
kampioen, reeds in 1927 werd hij op een toernooi te Gleiwitz gedeeld eerste met
Ludwig Schmitt; speelde zo sterk dat hij als negentienjarige in 1929 voor
Duitsland uitkwam op de Tweede Schaakolympiade in Den Haag: inmiddels verzaakte
hij zijn studie niet; haalde zijn gymnasiumdiploma en ging rechten studeren;
reeds op of rond 1931 vond hij werk als advocaat in zijn geboortestad. Ook zijn
leermeester vergat hij niet: Tot 1971, toen zijn verre oom van wie hij het spel
leerde overleed, had hij een enorme hoeveelheid (voornamelijk schaak-)
correspondentie van en met hem, Dr. Alfred (Aharon) Weiner, bijeen vergaard.
Nogmaals
bekijk ik de formuliertjes: ik ken het verschil tussen geschreven Hebreeuws en
Hebreeuws in drukletters en ik ontdek wat merkwaardigs: de namen op de
notatiebiljetten zijn in geschreven Ivriet, maar de notatie van de partij is in
’t Duits: op twee van de partijen staat tekst: na enig blikken herken ik Duits
en ik verbaas me: waarom de namen in Ivriet en de rest in ’t Duits?; ik zoek
naar een verklaring: Israël als zelfstandig, Joods land bestond nog niet en dan
dit: eerst de taal en daarna het land? Wel weet ik dat het nieuwe Hebreeuws,
het Ivriet als Joodse taal reeds in de negentiende eeuw werd samengesteld; maar
dan toch. Waarom dan de in Duits geschreven
teksten op de achterzijde?
Het notatiebiljet Porath - Mohiliver
Ook daarna bleef Heinz hoge ogen
schaken: in het Tsjechische Bílina won hij in 1930 een toernooi terwijl de toen
als beste schaker bekend staande Salo
Flohr tweede werd; maar het tij keerde
zich toen in Duitsland een nare snorremans aan de leiding kwam: al snel verloor
hij zijn betrekking als advocaat, maar begon in 1931 nog aan een toernooi in Swinoujscie,
het voormalige Schwinemünde, waar hij de
Berlijnse schaakmeester Bernhard Koch in 28 zetten met onderstaande partij
ronduit verpulverde: vooral de laatste vier zetten geven een kijkje in de
denkkeuken van Foerder; hij is dan 22 jaar.
In maart 1933 speelde hij zijn laatste
Duitse toernooi van Silezië, vlak nadat de Reichstag in Berlijn in vlammen had
gestaan en tijdens het toernooi, dat halverwege maart was begonnen, zette de
Nazi’s met behulp van intimidatie de Duitse regering buiten spel: terstond werd
de spanning voelbaar, ook op het toernooi waar Foerder en de niet-Joodse Gottlieb
Machate beide aan de leiding gingen. Reeds waren er geruchten dat de Nazi’s het
toernooi, waar voornamelijk Joodse schakers speelden, lastig wilden vallen,
maar de weken erna gebeurde er niets. Intuïtief of niet: wellicht was het de
rede dat de Nazi’s het toernooi met rust lieten: Machate eindigde namelijk,
voor Foerder, als eerste en Foerder vertrok nog dezelfde week naar het Letse Riga;
precies op tijd, want enkele dagen later overvielen SSers Morphy en moesten de
Joodse bestuursleden van de club hun functie neerleggen wat zoveel wilde zeggen
dat de club eigenlijk werd opgeheven.
Zo’n
simpel formuliertje. In de avond doe ik ontdekking na ontdekking, al zijn het
geen spectaculaire. Zo zijn de blaadjes genummerd met romeinse cijfers, V, VI
en VII, maar ook met 11, 12 en 13 terwijl op elk formulier het getal 2120
prijkt: wat had dat allemaal te betekenen? En wat er staat, kan ik niet duiden. Wel dat op elk
notatieformulier steeds dezelfde naam voor komt: twee keer gespeeld met zwart
en één keer met wit. ’T is ook hetzelfde handschrift en kennelijk zijn het drie
formulieren van dezelfde schaker tegen steeds een andere tegenstander. Drie
keer dezelfde naam, vier geschreven karakters, letters en ik waag een poging,
kom tot een p, een r en een t en ik weet dat het Hebreeuws geen klinkers kent:
opeens vermoed ik de naam, Porot, Porat of Porath.
Vanuit Riga ondernam hij in 1934 de reis
naar Palestina, vermoedelijk met behulp van zijn oom Aharon die reeds in Jerusalem woonde en die,
hoewel hij, Aharon, nooit een toernooi
speelde, wellicht tot een van de beste schakers ooit heeft behoort. Uit de
nagelaten documentatie is opgemaakt dat Aharon Weiner zijn achterneefje
regelmatig van adviezen diende; de orthodoxe advocaat bleek, achteraf, een
enorm schaakinzicht te hebben; had ook een uitgebreide bibliotheek aan
schaakboeken die hij aan een Israëlisch museum heeft nagelaten: rnr Eliyahu
Fasher schrijft daar over: “De heer Weiner is een unieke, of op zijn minst een
zeer zeldzame figuur in de schaakwereld geweest; een liefhebber van het
schaakspel die echter nooit het spel gespeeld heeft, nooit meedeed, in geen
enkel toernooi en toch het inzicht van een Grootmeester had. Een van de
onvoorziene nadelen van de revolutie van schaakprogramma’s is, dat het vandaag
door middel van analyse moeilijk is te zeggen hoe goed hij als speler geweest
zou zijn”.
Tijdens
een Amsterdams toernooi loop ik Yohanan Afek tegen het lijf: een in de
hoofdstad wonende en uit Israël afkomstige schaakmeester en raak tussen de partijen
met hem aan de praat. Enkele dagen
eerder is van zijn hand, in samenwerking
met schaakmeester Hans Böhm, een schaakboek (wat anders…!) verschenen en tussen
de zetten door vertel ik over de aangekochte notatieformulieren, laat ze zien
en hij kijkt er verrast naar. Kan, als Israëliër, meteen de geschreven
Hebreeuwse namen lezen en zegt met enige verrassing in z’n stem: “Weet, je.
Zelf heb ik tegen alle vier geschaakt!” en aan de hand van zijn informatie doe
ik nog meer ontdekkingen: de naam die op elk formulier vermeld staat, is inderdaad
Porath, Josef Porath die enkele keren Israëlisch schaakkampioen is geweest en
zijn tegenstanders waren op 11 oktober 1938 Ariah Mohiliver, een dag later
Josef Dobkin en ná de beruchte nacht, op 13 november, Shlomo Smiltiner en dan.
Dan vertelt hij mij nog iets dat de ontknoping vormt van een bijzondere
geschiedenis. Terloops een opmerking welk op dat moment niet ten volle tot mij
doordringt.
Eenmaal in het voormalige Britse
mandaatgebied aangekomen meldt hij zich aan bij een schaakvereniging, de
Palestine Chess Federation die door onder meer één van de spelers vermeld op
één van de notatieblaadjes rond 1934, om precies te zijn op 30 juni, werd
opgericht, Ariah Mohiliver, een twee jaar oudere Joodse speler en afkomstig uit
het Poolse Białystok, dezelfde stad waar enkele decennia ervoor de ontwikkelaar
van het Esperanto, Lejzer Zamenhof, het levenslicht zag. Maar als kind was
Mohiliver reeds naar het Midden Oosten vertrokken waar hij op zeventienjarige
leeftijd twee schaakproblemen in The Egyptian Post publiceerde en een eigen
schaakblaadje: Ha’sachmat, begon. Hij bleef lange tijd, zeventig jaar (!)
actief in de Israëlische schaakwereld; tot in de jaren negentig.
Ariah overleed in 1996, 92 jaar oud, in
Jerusalem.
Andere
bronnen vermelden anders. In de avonduren ontvang in een e-meel (e-meel, dat ik
steevast en hartstochtelijk met dubbel e en niet met ai schrijf) van Yohanan
terwijl ik bij een plaatselijke inwoner van mijn dorp nog eens naar de namen
laat kijken; iemand die kennis behoort te hebben van de Hebreeuwse schijftaal,
een dominee en, niet onbelangrijk, met een achternaam niet onbekend in de
schaakwereld, Messemaker. Op 24 mei 1847 richtte Christiaan Messemaker in Gouda
vermoedelijk de eerste Nederlandse schaakvereniging onder de naam Vriendentrouw
op, een vereniging die nog steeds bestaat en tegenwoordig onder de naam, als eerbetoon aan de oprichter, Messemaker
1847 voortleeft. Messemaker, de dorps-ds. van mijn dorp die overigens geen
familie van voornoemde schaker blijkt te zijn, bestudeert de blaadjes en geeft
dezelfde namen. Inmiddels lees ik de e-meel van Yohanan die schrijft dat de
geschreven partijen uiterst uniek zijn omdat ze niet voorkomen in de
“Chess-base” waar zo ongeveer alle partijen van meesters en grootmeesters in
werden opgeborgen. Nogmaals herhaalt hij de woorden die hij enkele dagen
daarvoor tot mij sprak: Porath; zijn naam was vroeger Foerder. En dan ga ik verder
graven.
Langdurig schuim en surf ik over het
internet; tracht ook op andere wijze iets over de schaker te weten te komen.
Alle bronnen schrijven dat Foerder in 1948, bij de oprichting van de staat
Israël, zijn naam wijzigde in Porath, maar de drie notatieblaadjes vertellen
een ander verhaal en langzamerhand vermoed ik de reden. Zijn aankomst in
Palestina was officieel niet legaal en onder de naam Heinz Foerder zou zijn
afkomst en wellicht naar het land waar hij vandaan kwam te herleiden zijn
waardoor de mogelijkheid bestond teruggezonden, uitgezet te worden naar het
land van herkomst –waar heb ik dat toch meer gehoord? Terug naar Duitsland rond 1937; voor een Jood geen aangenaam vooruitzicht,
dus wisselden veel, vooral uit Duitsland afkomstige Joden, hun identiteit uit
zelfbehoud.
Ondertussen gaan mijn gedachten terug
naar die tijd: Terwijl er na die beruchte kristalnacht in Duitsland reeds
maatregel op maatregel tegen de Joodse inwoners van kracht werden, spelen, ver
weg in het Midden-Oosten, Porath en de anderen hun partijen en hoewel het
nieuws niet zo flitsend en snel was als vandaag, zal het nieuws over de
schaamteloze bejegening die hun volksgenoten dáár, elders, ten deel vielen, hun
niet onberoerd gelaten hebben; wat zal er door hun heengegaan zijn als weer
eens bitter nieuws uit Duitsland of Polen op de één of andere wijze tot hun
kwam: wat geloofden ze, en, wat niet. Welke discussies; wat zou er allemaal
waar en niet waar zijn. Inmiddels ging het schaken, met name voor Porath, voor
de wind: Reeds na een jaar keerde hij terug naar Europa om, en wie nu
terugkijkt: bijna bizar!, te spelen aan het zesde bord tijdens de
schaakolympiade 1935 te Warschau. Twee jaar later, hij is dan 27, wordt hij
schaakkampioen van Palestina en ook in 1940, als de oorlog in Europa reeds in
volle gang is, wint hij de eerste
prijs.
Ondertussen
speelde ik de drie partijen na en gaf de eerste, Porath- Mohiliver, aan een
tijdgenoot van de twee spelers, aan professor dr. J.W. van Hulst, 103 jaar oud
met het vriendelijke verzoek er een beschouwing aan te wagen: korte tijd later
ontving ik een briefje, handgeschreven, met drie korte x-jes onder elkaar en
daarachter Amsterdam en getekend met “Johan”, daartussen de analyse, ook weer,
zet voor zet, handgeschreven: en hier en daar een opmerking. Opeens gaat een
oude partij weer leven, en met de partij de twee schakers.
Dinsdag,
11 oktober 1938. Yosef Porath tegen Ariah Mohiliver, commentaar professor
dr. J.W. van Hulst:
1: c4
Pf6 2: Pc3
d5 3: c x d
Pxd5 4: g3 g6 5:
Lg2 Le6 Een wonderlijke afsluiting van de e-lijn.
6: Pf3
Pxc3 deze zet helpt wit aan een
sterk centrum. 7: b x c Ld5 8: Da4+
Lc6 na acht zetten drie maal met
hetzelfde stuk…. 9: Db3
Lg7 10 h4 wit deed beter eerst z’n ontwikkeling te
voltooien en dan aanvallen. 10……………Dd5 11:
h5 Dxb3 helpt wit
z’n pionnenketen te versterken. 12:
axD Pd7 13:
Ph4 Lxg2 een zinloze zet….. 14: Pxg2 Pc5
15: Tb1 Pe4 16: g4
o-o-o 17: f3
Pd6 18: d4
Pb5 19: Ld2 g5 20: h6 Lh8 21:
e4 Thg8 22: e5
Lh8 23: Pe3 e6 24:
Pf1 c5 25:
Th5 cxd
26: Lxg5 Td5 27: cxd
Pxd4 28: f4
Pf3+ 29: Ke2 Pxg5 30: Pe3 Tc5
31:
Txg5 De professor plaatst hier
een uitroepteken! Txg5 32: fxg5 Lxe5.
Het
is niet te ontkennen dat beide partijen heel aardig gecombineerd hebben, ze
hebben goed berekend dat het evenwicht bewaard is. De laatste tien zetten zijn
zeker de boeiendste van de partij.
33:
Tf1 Tc7 34: Pc4
Lh2 35: Tf2 b5
36: Pa3
Ld6 37: Pxb5 Tc2+
38:
Kf3 Txf2 39: Kxf2
Lc5+ 40: Kf3 Kd7
41: Pc3 Ld4 42: Pe4
Kc6
43: Pf6
Lxf6 44: gxf a5 45:
g5 Kd6 46: Ke4 e5
47: Kd3
Kd7
48: Ke3
Kd6 49: Kd3 Kd7 en de partij eindigde in remise: Beide
spelers kunnen geen kant meer op. Wie op winst gaat spelen, verliest en de
partij toonde een boeiend middenspel.
Op het internet vind ik
enkele foto’s van Porath, van toen hij jong was en nog één van later datum en
ik kijk naar hem. Kijk hem in de ogen, stel mij zijn stem voor: niet alleen
zijn schaakkwaliteiten interesseren mij, maar ook zijn geschiedenis, zijn
verleden: hoe hij was en dacht tijdens zijn jeugd in Breslau.
Onderwijl zoek ik verder en dan:
opeens worden nog wat schaakpartijen op internet aangeboden; door een aanbieder
uit Israël en uiteraard: ik bied, bied op twee, zoals ze dat oneerbiedig
noemen, objecten, op notatieformulieren, nu twee uit 1928 en twee anderen uit
1931. Na enkele weken zijn ze in mijn bezit en ontdek dat de twee uit 1931
gespeeld zijn op de Breslauer Schachverein Anderssen; beide tegen Gottlieb
Manchate. De twee partijen uit 1928 tegen ene Kramer en gezien de eenvoud van
het formulier gespeeld bij zijn eigen club.
In
het jaar 1939 reisde Porath naar Buenos Aires waar hij wederom voor Palestina deelnam
aan de Schaakolympiade en hoewel hij reeds overal zijn nieuwe naam gebruikte, deed
hij dit nog, om onduidelijke redenen, onder zijn oude naam Foerder mee: ontving een gouden medaille voor
zijn individuele prestatie aldaar en kwam spelers tegen als Najdorf die op dat
moment voor Polen uitkwam. Najdorf, ook Joods, keerde na afloop van het
toernooi niet terug naar het inmiddels bezette Polen: hij verloor zijn vrouw, kinderen, eigenlijk
zijn hele familie in de holocaust terwijl hij als schaker in Zuid-Amerika
overleefde en achterbleef.
Tot
zover de geschiedenis tot in de oorlog. Na de oprichting van de staat Israël
werd Porath vier keer landskampioen, ontving de internationale
schaakmeestertitel en speelde in vele olympische toernooien waaronder in 1964
in Amsterdam en op donderdag 19 november tegen Nederland waar hij en zijn team
met 3-1 verloor.
Inmiddels
kwam ik in bezit van totaal zeven partijen waarvan ik er thans eentje laat
volgen, de eerste partij uit 1928 die ik het meest aantrekkelijk vond, de
partij, toen nog, Foerder-Kramer, gespeeld op 15 juli 1928,. Er boven schreef
hij, in ’t Duits: Trainings Wettkampf:
1: d4
d5 2: c4 e5
, een zet waarvan ik ooit leerde dat dit het Albins tegengambiet is. Of destijds de spelers dat zelf beseften, er
weet van hadden, is mij onbekend. Er
volgde: 3: dxe
d4 4: Pf3 Pc6 5: a3
Lf5 6: e3 d3
7: Pc3 Lg4 8: Dxd3 Lxf3
9: gxf Dxd3
10: LxD Pxe5 11:
Le2 o-o-o 12: f4
Pc6 13: b4 Le7 14: Lb2
Pf6 15: Tg1
Tg8 16: Td1
Pe8 17: TxT
LxT 18: Pd5
Pe7 19: Lg4+
Kb8 20: Ld7
Pd6 21: Txg7
TxT 22: LxT Pxc4
23: Pf6 Pxa3 24 h4
Pc2+ 25: Kd2
Pxb4 26: h5 c6 27: Pxh7 Pd5 28:
Le5+ Lc7 29:
h6 Pb6 30:
LxL+ KxL 31:
Lf8 en zwart gaf zich gewonnen; een boeiende
partij dat laat zien hoe de jonge Foerder reeds over een bijzonder schaakinzicht
beschikte en wie daarbij in ogenschouw neemt dat destijds schakers het moesten
doen zonder de kennis van nu, zonder de informatie van de vele schaakboeken (Euwe
had nog geen letter over schaken geschreven) komt onder de indruk van zijn
talent.
Zoveel
jaren later stel ik mezelf vragen waarvan ik besef er nooit antwoord op te
krijgen: Porath vertrok uit Breslau, keerde en nimmer weer en via Riga kwam hij
in het toenmalige Engelse Mandaatgebied Palestina terecht. Misschien zijn ze
hem nagestuurd, wat me onwaarschijnlijk lijkt, maar hoogstwaarschijnlijk is dat
hij de hele reis altijd zijn oude notatiebiljetten meenam als waren het zijn
gedichten, zijn composisites ie hij zijn hele leven bewaarde (hoeveel schakers
bewaren al hun/haar partijen, ook die uit de jeugd?) en, nog merkwaardiger: hoe
kwamen ze plotseling terecht op een internationale veiling? Met enige schroom
betast ik ze; lees het eigen handschrift van een overledene, het doet me wat,
vooral de omstandigheden waarin de partij genoteerd werd, die tegenstrijdige
omstandigheden ver buiten de schaakwereld van het Tel-Aviv van toen om!
En
bij het zien van de velletjes stel ik me de gesprekken voor die zich boven het
notatiebiljet uitgesproken zijn, de gesprekken voor de partij, tijdens en na
afloop; fantaseer een weinig terwijl langzaam maar zeker de tijd vaag
terugkeert; zie contouren van gezichten boven de borden opdoemen. Eerst een praatje, wellicht onder het drinken
van koffie, met Mohiliver over die merkwaardige Engelsen; en hoe steeds meer
spanning tussen de Arabieren voelbaar werd; dan wegdromen in de partij gespeeld
in een vermoedelijk kale zaal met slechts een enkel naakt peertje aan het
plafond. In de verte een krakende radio. Misschien een radio; zeker geen
televisie! Buiten schemerdonker terwijl een zwoele middellandse zeewind de
rommelige stad binnenwaait in de tijd dat de druivenoogst net voorbij is;
misschien permitteerde men zichzelf een biertje, een weinig koel gehouden door
het diep in een kelder te bewaren.
En
dan die dag erna als hij speelt tegen “dokter” Joseph Dobkin, scheikundige, een
uit Rusland afkomstige leeftijdgenoot, ook een talent die dertig jaar
later, in 1967, nog remise zou spelen
tegen Karpov. Die dinsdag, elf oktober, als onder het schaken de spelers enkele
ogenblikken stilstaan bij de zonet mislukte moordaanslag op de Edward Roach en woensdag de twaalfde, 1938, wanneer het nieuws
over de Spaanse burgeroorlog actueler is dan wat zich op de achtergrond in
Duitsland afspeelde en het gekonkel tussen Tsjechië en Hongarije over Roethenië
meer aandacht krijgt in de media dan wat zich binnen afzienbare tijd af gaat
spelen in Centraal Europa en als tussen de zetten door de acht punten van het
Mohammadaanse congres te Caïro, ter verwerping van de Balfourverklaring, worden
besproken. Als een onderlinge verontwaardiging wordt uitgesproken over de Italiaanse
maatregel die die dag werd afgekondigd dat in Italië geen nieuwe winkels of
andere zaken meer door Joden mochten worden geopend.
Bijna
een maand speelt hij niet, althans, dat blijkt uit de nummering van de
notatieformulieren. Waarom lijkt
vooralsnog onbekend, maar tijdens de derde partij, op zondag 13 november tegen
de zes jaar jongere Shlomo Smiltiner, toen de scherven van de beruchte nacht
nog naklonken en het wrange nieuws dat inmiddels een groot aantal Joden naar de
Duits-Poolse grens gedeporteerd werden en vervolgens niet in Polen werden
toegelaten zal niet onbesproken zijn gebleven: mensen wekenlang onder de meest
erbarmelijke omstandigheden vast op de grens omdat ook terug naar Duitsland
voor hen verboden werd. Wat en hoeveel hebben ze ervan geweten, gehoord en
gevoeld! Ongetwijfeld zal dat een bijzonder impact op de spelers hebben gehad.
Hadden de meesten wellicht nog familie, daar, in dat grimmige deel van Europa
waar zo ontzetten veel onheil voor het Oude Volk in het verschiet lag?
Ruim
zeventig jaar geleden en ik heb een poging gewaagd. Slechts een poging, meer niet, want verder
dan een vage schaduw kom ik toch niet. ’T is slechts een levend houden van een
reeds wegstervende echo van een bijzondere tijd, het even trachten laten
herleven van de schaker met twee namen die eigenhandig op de notatievelletjes
zijn partijen noteerde; Josef Porath en Heinz Foerder.
Het
was net nadat ik was geboren; een kleine drie maanden daarna als in 1952 de
schaakolympiade in Helsinki wordt gehouden; Oost-Duitsland en Israël nemen ook
deel aan de strijd en voor de D.D.R. zit aan het eerste bord Berthold Koch;
schuin tegenover hem, op bord twee, verschijnt Josef Porath, inmiddels 43 jaar
oud, voor Israël; de wedstrijd begint,
maar als het duel halverwege is lopen beide spelers, omdat ze wachten op de zet
van de tegenstander, even langs de andere borden en komen elkaar zo en-passant
even tegen. Berthold vermoedt iets,
wenkt Porath en fluistert onhoorbaar voor de anderen: “Kennen wir uns nicht von
irgendwoher?" en er verschijnt een geheimzinnige glimlach op het gezicht
van Porath die evenzo zacht terugfluistert: “Aber natürlich!” waarop Berthold
vragend de wenkbrauwen optrekt en Porath even met een verbaasde blik aankijkt.
En op die wenken fluistert Porath verder: “Swinemünde, 1931”, maar nog begrijpt
de Duitser het niet. Porath loopt, om de
anderen niet te storen, wat verder van de borden af terwijl Koch hem
nieuwsgierig volgt en dan vervolgt Porath, nog steeds glimlachend en met wat
hoorbare ironie in de stem: “Haben Sie etwa die Deutsche Meisterschaft 1931 in
Swinemünde vergessen? Damals hieß ich noch Foerder!" en beent naar zijn
bord terug waar inmiddels werd gezet, Berthold achterlatend in totale
ontgoocheling omdat zo de Berlijnse
schaakgrootmeester er aan herinnert werd hoe hij destijds zo smadelijk van hem
verloor. En ook ditmaal liep het niet
goed af: Israël won het onderlinge duel met 3-1.
Aldus, een schaakstudie van ome Willem.
